Veel misvattingen rond 'foodgrade' smeermiddelen

Het juiste product in de juiste hoeveelheid op de juiste plaats en aan de juiste frequentie

Smeertechnisch onderhoud is nodig in alle industrieën, dus ook in de voedingsindustrie. Alleen mogen de smeermiddelen hier natuurlijk niet in de levensmiddelen terechtkomen. 'Foodgrade' smeermiddelen kunnen soelaas bieden, al is er een juist begrip van deze term nodig, net als een correct gebruik van deze producten. Door hiervoor te kiezen, zijn namelijk niet ineens alle voedselveiligheidsrisico's verdwenen. 

Belang van smeren

Smeren is een belangrijk onderdeel van preventief onderhoud. Dit doet u namelijk in de eerste plaats om wrijving te voorkomen en om metalen onderdelen te beschermen tegen corrosie. Hierdoor is er minder slijtage van bewegende onderdelen, zijn er minder stilstanden en productieverliezen, en verlengt de levensduur van een installatie. Een goede smering verhoogt dus het rendement. Een extra voordeel is nog dat het energieverbruik daalt, en daarmee dus ook de CO₂-uitstoot. 

Aandachtspunten

Alleen moet die smering dan wel correct gebeuren: het juiste product in de juiste hoeveelheid op de juiste plaats. Wanneer het verkeerde smeermiddel wordt toegepast of er niet gesmeerd wordt waar en wanneer dit wel nodig is, kan dit desastreuze gevolgen hebben voor de levensduur van machines en flinke schade veroorzaken. Dan kunnen er zelfs gevaarlijke situaties ontstaan.

Niet alleen het juiste smeermiddel voor de juiste toepassing is van belang, dit moet ook correct worden gebruikt

Smeermiddelen hebben overigens een zekere levensduur, afhankelijk van de omgevingsomstandigheden, dus moeten ze tijdig ververst of aangevuld worden. Dit geeft meteen het belang aan van een goed smeerplan (zie verder). Overdaad schaadt: overmatig insmeren kan een lager beschadigen. Bovendien bestaat hierbij het risico dat de smeermiddelen in de voedingsmiddelen terechtkomen en dat ze die dus gaan contamineren. Hierdoor komt ook de voedselveiligheid in het gedrang. 

Plaats in het proces

Elk bewegend onderdeel van een machine heeft vroeg of laat smering nodig: transportbanden, mixers, pompen, snijmachines ... Smeermiddelen zien we dus in alle mogelijke sectoren en processtappen van de voedingsindustrie. Vaak moeten ze dan ook bestand zijn tegen hoge drukken, temperatuurschommelingen of blootstelling aan stof. We kunnen ze onderverdelen in sprays, oliën of vetten. Afhankelijk van die vorm zijn er enkele typische toepassingen te noemen.

Toepassingen

Zo lenen spuitbussen zich om open punten te smeren, zoals kettingen, kabels, scharnieren, draadstangen, tandwielen ... Een nadeel is dat het smeermiddel kan druipen of dat de omgeving vervuild wordt door de spuitnevel. Daarom moet de spuitnozzle goed gekozen zijn; afgestemd op het smeermiddel in de spuitbus. Oliën worden dan weer vooral gebruikt in afgesloten systemen, waar de olie niet uit kan lekken. Denk maar aan tandwielkasten, hydraulische systemen of compressoren. Smeervetten of -pasta's tot slot worden dikwijls gebruikt voor het smeren van lagers of bij het monteren van onderdelen.

Van elk type smeermiddel bestaat er tegenwoordig een 'foodgrade' variant (zie verder). Belangrijk is dan wel dat in het hele productieproces dergelijke smeermiddelen worden gebruikt; van bij het bewerken of leveren van de grondstoffen tot aan de verwerking hiervan en de verpakking van de afgewerkte producten. Grondstofleveranciers moeten dit kunnen borgen en aantonen.

Certificering en normering

Zoals eerder vermeld, zijn er 'foodgrade' smeermiddelen beschikbaar die specifiek ontwikkeld werden voor toepassing in de voedingsindustrie. Die zijn namelijk zo samengesteld dat ze de voedselveiligheid niet aantasten wanneer ze direct of indirect in de voedingsmiddelen terechtkomen, hoewel bepaalde foodgrade smeermiddelen nog steeds een gevaren-labeling kunnen hebben.

Bij gebruik van 'foodgrade' smeermiddelen is niet alle contaminatiegevaar ineens van de baan

Al betekent dit hoegenaamd niet dat alle contaminatiegevaar hiermee geweken is. Het gaat immers om incidenteel - dus onbedoeld en niet-systematisch - direct of indirect contact, met een grens van 10 ppm: 10 mg smeermiddelcontaminatie per kg levensmiddel. Bij siliconenoliën is dit zelfs slechts 1 ppm. Het doel is altijd om de aanwezigheid van smeermiddelen in het eindproduct zo veel mogelijk te beperken.

H1-smeermiddelen

NSF is een Amerikaans keurmerk dat normen opstelt en certificaten uitgeeft voor smeermiddelen en onderhoudsproducten voor de voedingsindustrie. 'Foodgrade' smeermiddelen zijn te herkennen aan het NSF-logo op de verpakking. Let wel: het bovenstaande geldt alleen voor de NSF H1-goedkeuring. Voor alle andere NSF-certificaten is dit niet het geval, dus mogen die net zoals alle andere smeermiddelen niet in contact komen met levensmiddelen. 

Daarom is het belangrijk om bij het inkopen van nieuwe smeermiddelen het productblad in detail te bestuderen. Daarop staat exact vermeld wat wel of niet mag met het betreffende smeermiddel. Nog een tip is om te kiezen voor een producent die gecertificeerd is volgens de ISO 21469-norm. Dit certificaat geeft immers aan dat hij de opslag, de productie en het afvulproces van NSF H1-smeermiddelen goed voor elkaar heeft.

Het H1-certificaat moet overigens elk jaar opnieuw verlengd worden; op deze manier hoef je niet elk jaar een volledig nieuwe aanvraag in te dienen. Ook bij andere organisaties, zoals 2Probity, kan ditzelfde certificaat worden aangevraagd. 

Wel aangeraden, niet verplicht

Het gebruik van H1-goedgekeurde smeermiddelen is niet verplicht voor voedingsverwerkende bedrijven. Wanneer u de juiste maatregelen treft om te garanderen dat er geen contaminatie kan optreden en dit ook documenteert en borgt in een plan, mag u smeren met conventionele, 'non food'-smeermiddelen.

Die hebben in veel gevallen het voordeel dat ze door hun samenstelling betere prestaties leveren. Al speelde dit argument volgens sommige producenten vooral in het verleden mee en slaagt men er steeds beter in om het onderscheid hiertussen weg te werken, ondanks de beperkingen in het gebruik van basisoliën en additieven. Die moeten immers ook allemaal HX1-goedgekeurd zijn, wat wil zeggen dat de individuele ingrediënten die gebruikt worden om die H1-smeermiddelen te maken eveneens voldoen aan de strikte eisen. De kostprijs mag geen rol spelen in deze keuze, omdat voedselveiligheid voorop hoort te staan. 

Het argument dat 'foodgrade' smeermiddelen inferieure smeereigenschappen hebben, speelde vooral in het verleden mee

In de praktijk blijkt het echter heel moeilijk om zo'n eventuele contaminatie door direct of indirect contact volledig uit te sluiten. Bovendien worden er vaak verschillende smeermiddelen met en zonder goedkeuringen gebruikt voor de diverse toepassingen, waardoor een vergissing snel gebeurd is.

Het is dan ook sterk aangeraden om (louter) smeermiddelen met H1-goedkeuring te gebruiken, wat de meeste voedingsbedrijven ook effectief doen. Naast het vermijden van contaminatieschade, biedt dit overigens nog meer voordelen. Hiermee heeft u immers een onafhankelijke, gecertificeerde ranking in handen die u kan laten aansluiten op een auditsysteem. Zo kan u bij het gebruik hiervan het chemisch gevaar uitsluiten in uw HACCP-programma.

Praktische tips

Er zijn tegenwoordig een aantal praktische tools voorhanden die rekening houden met de eerder aangehaalde aandachtspunten. Die ontzorgen de onderhoudstechnici en verlagen het risico op contaminatieschade.

• Zo kan het smeerproces worden geautomatiseerd, waarbij de smering dan sowieso correct gebeurt. 
• Voorts kan u een voorraadboekhouding van de gebruikte smeermiddelen bijhouden en dit koppelen aan de software die gebruikt wordt bij het smeertechnisch onderhoud.
• Sla de smeermiddelen ook telkens netjes en veilig op, om contaminatie te voorkomen. Gebruik hierbij een kleurencode om een zichtbaar onderscheid tussen verschillende producten te maken en vergissingen te vermijden. Het analyseren van oliesamples kan potentiële problemen, zoals vervuiling, aan het licht brengen. 
• Wanneer er wordt overgeschakeld van het ene type smeermiddel naar het andere is het belangrijk om de apparatuur eerst goed te reinigen. Bij het vervangen van olie in een tandwielkast moet die dus goed worden doorgespoeld.
• Sla tot slot alle certificaten, productinformatie en veiligheidsbladen op een centrale plek op. Zo hebt u deze documenten meteen beschikbaar bij een audit. 

Smeerplan

In een onderhoudsplan kunnen de smeerintervallen worden vastgelegd, rekening houdend met de specifieke toepassing en de omgevingsfactoren. Idem voor de gebruikte hoeveelheid smeermiddel, wat het minimum moet zijn dat nodig is om het gewenste technische effect te verkrijgen. 

Bij het opstellen van zo'n plan moeten ook alle risico's in kaart worden gebracht: LCCP's, lubrication critical control point. Dit zijn alle plaatsen waar besmetting kan plaatsvinden of omstandigheden die de voedselveiligheid van het eindproduct beïnvloeden. Zo verdient het transport van smeermiddelen tussen het magazijn en de productiezone de nodige aandacht, net als het gebruik van verschillende smeermiddelen in diverse zones. Via heftrucks of schoenen kan er immers contaminatie optreden. Op basis van die LCCP's kan de beste route voor het smeerplan worden bepaald. 

Deze risicoanalyse kan ook dienen om te bepalen of men voor alle smeerpunten binnen de gehele vestiging NSF H1-smeermiddelen gebruikt, dan wel alleen bij de LCCP's en conventionele smeermiddelen bij de non-LCCP's. Dit is een afweging tussen kosten (voor de eigenlijke smeermiddelen, maar ook voor de handling en opslag hiervan), gebruiksgemak en risico's. 

Met medewerking van CRC Industries, ERIKS, Eurol, FenS, Lionoil, Novatio, Klüber Lubrication München GmbH & Co. KG, Optimol Lubrication en TotalEnergies