Boort de blauwzwarte houtbij zich een weg in Belgisch schrijnwerk?

De blauwzwarte houtbij (Xylocopa violacea) wordt de laatste jaren steeds vaker gesignaleerd in België. Het gebeurt zelden dat fauna aandacht krijgt in ons magazine, maar deze opvallend grote, solitaire bijensoort verdient toch even onze aandacht. Want, hoewel schadegevallen in ons land voorlopig zeldzaam blijven, zijn er intussen toch enkele concrete meldingen geweest van beschadigde gevelbekledingen. In dit artikel gaan we dieper in op hun levenswijze, de manier waarop ze schade aan buitenschrijnwerk veroorzaken, en wat er kan worden gedaan om schade en risico’s te beperken.

Wat is de blauwzwarte houtbij?

Uiterlijk

De blauwzwarte houtbij is een solitaire bijensoort die vooral in de lente te zien is. Hoewel de blauwzwarte houtbij qua grootte doet denken aan een hommel, is hij goed te onderscheiden door zijn glanzend zwarte, onbehaarde achterlijf. 

Gedrag

De blauwzwarte houtbij overwintert als volwassen bij diep in de nesttunnels die ze het jaar voordien zelf heeft uitgegraven. In april en mei komen de eerste exemplaren tevoorschijn, waarbij de mannetjes meestal als eerste verschijnen. Die zijn te herkennen aan een wit vlekje op de voorzijde van hun kop. Hoewel ze geen angel hebben, gedragen ze zich opvallend territoriaal: ze ‘belagen’ andere bijen én mensen die hun nestzones naderen. Vrouwtjes kunnen wel steken, maar doen dat zelden – enkel wanneer ze klem komen te zitten of ernstig gestoord worden.

In tegenstelling tot honingbijen of hommels vormen houtbijen geen kolonies. Het zijn solitaire nestelaars: geen werksters, geen koningin, geen bijenvolk. Na de paring gaan de vrouwelijke houtbijen zelfstandig aan de slag. Ze leven op nectar, en beginnen na enkele weken met het uithollen van een nieuwe tunnel in hout – vaak in bestaande gevelbekleding, overkappingen of tuinhout.

Nestgangen in hout

De ingang van zo’n nestgang is doorgaans perfect rond. De blauwzwarte houtbij boort eerst een paar centimeter loodrecht in het hout, om vervolgens een scherpe bocht te maken en verder te lopen in de richting van de houtnerf. De lengte van deze galerijen bedraagt gemiddeld 15 tot 20 cm, maar er zijn gevallen bekend van tunnels tot meer dan 30 cm lang. Soms gebruiken meerdere bijen dezelfde toegangsgang, waarna elk zijn eigen zijkanaal uitgraaft. Wordt een nestopening jaar na jaar hergebruikt, dan kunnen er meterslange tunnels in het hout ontstaan – met alle structurele gevolgen van dien.

Binnenin de gang verzamelt het vrouwtje stuifmeel, dat ze mengt met nectar tot een voedzame bal. Hierop legt ze één ei en sluit het compartiment af met een tussenschot van fijngemalen houtdeeltjes – een soort ‘houtpasta’. Deze werkwijze herhaalt zich tot de hele tunnel is opgedeeld in aparte cellen, doorgaans zes tot zeven, afhankelijk van de beschikbare ruimte.

De volwassen houtbij sterft na enkele weken, maar de cyclus gaat verder. De larven komen al na enkele dagen uit, voltooien hun ontwikkeling in vijf tot zeven weken, en verlaten als volwassen bijen het nest in de late zomer. In deze periode blijven ze actief in de omgeving, waar ze zich voeden met stuifmeel. Nieuwe tunnels worden dan niet meer gegraven, maar wel maken de bijen oude gangen schoon – die later dat jaar opnieuw dienst doen als overwinteringsplek.

Veroorzaakt de bij structurele schade?

Hoewel één houtbij op zich zelden ernstige structurele schade veroorzaakt, verandert dat beeld snel wanneer meerdere bijen over opeenvolgende jaren actief tunnels blijven uitgraven in hetzelfde houten element. Wanneer verschillende generaties dezelfde plek hergebruiken, kan het hout op termijn ernstig verzwakken – vooral bij dragende of dunne constructieonderdelen zoals gevelbekleding.

Een manier om te zien of deze bij vaak van de tunnels gebruik maakt, is de aanwezigheid van geelbruine vlekken onder de nestopeningen. Deze verkleuring ontstaat doordat de bij haar uitwerpselen loost vlak vóór ze de tunnel binnenvliegt. De zichtbare vlekken zijn een duidelijke indicatie voor actieve nestzones, en kunnen esthetisch storend zijn – zeker op zichtbaar schrijnwerk of afgewerkt gevelhout.

Secundaire risico's

De aanwezigheid van houtbijen brengt een bijkomend risico met zich mee: ze trekken spechten aan. Deze vogels zijn erop getraind om larven op te sporen en kunnen het hout agressief openpikken. Vooral bij dunne houten bekledingen kan dit leiden tot zichtbare beschadiging en structurele verzwakking.

Ook vocht vormt een reëel gevaar. De geboorde nestopeningen laten regenwater makkelijk binnendringen, wat de kans op houtrot en schimmelaantasting aanzienlijk kan verhogen. Zodra het hout begint te verweren, ontstaat er bovendien een ideale voedingsbodem voor secundaire aantasters zoals houtmieren en andere insecten die profiteren van de bestaande schade.

Dit betekent dat een snelle opsporing van houtbijactiviteit – en gerichte preventie – essentieel is om langdurige schade te vermijden. Zeker bij projecten met zichtbare houten elementen of gevelbekleding is regelmatige controle geen overbodige luxe.

Meldingen en verspreiding in België

Van een opmars van de houtbij in België spreken we voorlopig nog niet, al wordt het beestje wél al gespot. Zo hebben we weet van enkele schadegevallen, waaronder een gevelbekleding in ayous waar een houtbij actief was. Schadegevallen doen zich vooral voor in zuidgerichte, beschutte plaatsen zoals houten gevelbekleding, terrasplanken, pergola’s of ander buitenhoutwerk.

Vooral thermisch of chemisch gemodificeerd hout blijkt kwetsbaar. Door het modificatieproces wordt het hout brosser, wat het makkelijker maakt voor de bij om zich een weg in het materiaal te knagen.

Hoewel exacte cijfers ontbreken, wijzen meldingen via natuurinstanties en organisaties zoals Hout Info Bois en Wood.be erop dat de aanwezigheid van de soort geen uitzondering meer is in ons land. Het Vlaams Bijeninstituut meldde in 2015 9 waarnemingen, maar spreekt de laatste jaren over tientallen waarnemingen. Vooral in Wallonië en de grensstreek met Frankrijk zijn er frequente waarnemingen.

Preventie

De schade die de houtbij veroorzaakt is vooral structureel. Galerijen kunnen dragende elementen aantasten of zorgen voor voortijdige slijtage van bekleding. Bovendien maakt hergebruik van tunnels het moeilijk om de cyclus te doorbreken.

Een reactie van Wood.be stelde het als volgt: "Gezien de omvang van de galerijen en het grote aantal dat naast elkaar kan voorkomen, kan de houtbij wél aanzienlijke schade veroorzaken. De toepassing van een curatief contactinsecticide is in dit geval zeker aangewezen. En als er aanvallen van houtbij in de directe omgeving geweest zijn, is ook een preventieve behandeling sterk aangeraden.”

Enkele preventieve maatregelen: 

Behandelen hout

Vooral zachte, onbeschermde houtsoorten zoals vuren en grenen zijn geliefde nestplekken. Om te voorkomen dat houtbijen zich een weg boren in houten elementen, is het belangrijk om alle oppervlakken goed te behandelen.

Oud hout verwijderen

Het kan ook goed zijn om verweerd of rot hout te verwijderen uit de omgeving van de gevelbekleding. Dit trekt houtbijen aan en vergroot de kans op een plaag. 

Natuurlijke middelen

Omdat houtbijen belangrijke bestuivers zijn en een nuttige rol spelen in het ecosysteem, zouden insecticiden slechts als laatste redmiddel moeten worden ingezet.

Er zijn echter enkele eenvoudige doe-het-zelf-oplossingen om houtbijen af te weren:

• Gebruik citrusgeuren, daar hebben ze een hekel aan;
• Vermijd bijminnende planten (bv. lavendel) uit de omgeving van het hout;
• Amandelolie werkt op dezelfde manier als citrus, en houdt de bijen op afstand;
• Nepnesten: Houtbijen nestelen zich niet graag in de buurt van wespen. Een nep-wespennest maken kan dus helpen: vul een papieren zak met lucht, sluit deze af en hang ze in de buurt van risicoplekken. Dit ontmoedigt niet alleen nieuwe nesten, maar verjaagt ook aanwezige bijen. 

Aanpakken en afdichten

Zijn er al gaten, en dus tunnels, aanwezig? Dan kun je deze dichten om verdere uitbreiding te voorkomen. Bijen die overwinteren in de tunnels verlaten die meestal in de lente om te paren, terwijl nieuwe bijen pas in de late zomer verschijnen.

Zorg dus dat je timing zeker goed zit, zodat je de bijen niet in de gevelbekleding opsluit. Vul lege tunnels daarna met staalwol of houtvulmiddel, werk af met kit en schilder of vernis het oppervlak om het definitief af te sluiten.

Wanneer schakel je een professional in?

Bij een grootschalige houtbijenplaag, of als je het zelf niet aandurft, is het verstandig om professionele hulp in te schakelen. Een ervaren ongediertebestrijder beschikt over de kennis, middelen en technieken om de plaag veilig en efficiënt te verhelpen - en de klant opnieuw gemoedsrust te geven.

Blauwzwarte houtbij gespot!

Zelf melding maken van de blauwzwarte houtbij? Stuur foto's en tekst en uitleg naar keb@pmg.be