HOE KUNNEN WE DE CIRCULAIRE TRANSITIE VERSNELLEN?

RESULTATEN VAN PROEFTUIN CIRCULAIR BOUWEN VOORGESTELD 

Vier jaar lang hebben onderzoekers van de Proeftuin Circulair Bouwen geëxperimenteerd en bijgeleerd over duurzamer (ver)bouwen. In het Zaventemse hoofdkantoor van Buildwise werden de belangrijkste inzichten, handvatten en aanbevelingen uit het project voorgesteld.

GREEN DEAL CIRCULAIR BOUWEN

De aanleiding voor de Proeftuin Circulair Bouwen, een wetenschappelijk consortium van VITO, Buildwise, de UHasselt en de Vrije Universiteit Brussel, kwam er door de Green Deal Circulair Bouwen van begin 2019. 

320 organisaties (sectororganisaties, kennisinstellingen, beleidsmakers, bouwbedrijven …) verbonden zich er toen toe om in de toekomst circulair bouwen in Vlaanderen tot dagelijkse realiteit te maken, door samenwerking, wisselwerking en tal van experimenten. 

CIRCULAIR BOUWEN IN DE PRAKTIJK

Er waren en zijn immers nog heel wat knelpunten die moeten weggewerkt worden om van circulair bouwen ook écht dagelijkse realiteit te maken. 

TWEE DOMEINEN

De Proeftuin focuste daarom op twee domeinen: urban mining en veranderingsgericht (ver)bouwen. In de eerste deelopdracht – afgerond in 2021 – werd onderzocht hoe bestaande gebouwen selectief gesloopt kunnen worden, zodat we zoveel mogelijk waardevolle materialen en producten kunnen recupereren voor recyclage en hergebruik. 

Veranderingsgericht (ver)bouwen gaat over de toekomst: hoe ontwerpen we gebouwen die voldoen aan de steeds veranderende noden en wensen van gebruikers en de maatschappij, niet alleen vandaag, maar vooral ook in de toekomst? 

Circulair bouwen is dus een tweeledig verhaal: er moet beter omgesprongen worden met wat vandaag al bestaat, maar tegelijkertijd moeten nieuwe gebouwen ontworpen worden met een duidelijk plan voor de volledige levensduur. 

(systeem)KNELPUNTEN 

De bouwsector is een notoir moeilijk veranderende sector. Uit de inzichten van de Proeftuin bleek dat er op verschillende niveaus nood is aan interventie om veranderingsgericht (ver)bouwen versneld te integreren.

FINANCIEEL

Een van de grootste struikelblokken vandaag is het financiële aspect. Bouwbeslissingen worden voornamelijk genomen op basis van het prijskaartje en op korte termijn. Veranderingsgerichte (ver)bouwoplossingen renderen vaak pas op lange termijn. 

Opdrachtgevers, investeerders en gebruikers zijn zich vandaag vaak nog niet bewust van de langetermijngevolgen van bouwoplossingen. Gebouwen worden zelden ontworpen met het oog op toekomstige aanpassingen, vervangingen en herstellingen. Daardoor hebben de meeste gebouwen een hoge 'total cost of ownership' (TCO) en dragen ze bij tot afval-, klimaat- en milieuproblemen.

TCO 

TCO- en milieu-impactanalyses worden bovendien zelden gebruikt bij de keuze van bouwoplossingen. Zulke analyses vergen veel tijd en data, en een uniforme aanpak en betrouwbare evaluatie-instrumenten ontbreken. 

Daarbij komt dat veranderingsgerichte bouwoplossingen vaak duurder zijn dan de gangbare oplossingen, omdat ze nog in ontwikkeling zijn en validatie en opschaling vereisen. Dat zorgt voor een zekere risico-aversie bij heel wat partijen. 

Bovendien is er vandaag nog te weinig data en kennis over veranderingsgericht bouwen en is er te weinig vertrouwen en samenwerking in de ‘klassieke’ bouwmarkt. 

HEFBOMEN 

Om die knelpunten aan te pakken formuleerde de Proeftuin drie strategieën. De maatregelen die eruit voortvloeien kunnen dan als een hefboom fungeren om de transitie te versnellen. 

Zo is het belangrijk dat (koploper)praktijken die nu nog een niche zijn meer slagkracht krijgen. Op die manier kunnen ze verbreed en opgeschaald worden, wat de kostprijs naar beneden haalt en de ontwikkeling versnelt. 

(Koploper)praktijken die nu nog een niche zijn, moeten meer slagkracht krijgen, zodat ze verbreed en opgeschaald kunnen worden

Daarnaast moet er intensiever samengewerkt worden binnen de bouw- en sloopwereld, zodat er duurzame coalities en vertrouwensbanden ontstaan. Maar ook in de volledige maatschappij is er een mentaliteitswijziging nodig: opdrachtgevers, bouwprofessionals, investeerders maar ook burgers moeten op een efficiëntere en effectievere manier willen omgaan met resources. 

HOE DE TRANSITIE VERSNELLEN?

In de bouwsector zelf moet circulair (ver)bouwen aantrekkelijker gemaakt worden. Dat kan op verschillende manieren. Elkaar inspireren door goede én slechte praktijken te delen, is een eerste stap, waardoor er meer kennis kan worden opgedaan door bouwbedrijven en waardoor bepaalde troeven ‘in the picture’ gezet worden. 

Daarnaast kan er meer ruimte gecreëerd worden voor circulaire innovatietrajecten via bijvoorbeeld subsidies. Ook interne veranderingsprocessen binnen bedrijven moeten begeleid worden: de ‘voortrekkers’ hebben het vandaag nog niet overal even gemakkelijk om iedereen mee in zee te krijgen. In grote sloopbedrijven in België zijn vandaag al speciale teams actief die zich enkel op hergebruik focussen.

Naast interne samenwerking is ook samenwerking tussen verschillende bedrijven cruciaal. 

Om in projecten verschillende innovatieve oplossingen met voldoende vertrouwen toe te passen, is een goede afstemming nodig tussen bouwheer, architect, studiebureau, aannemer, leverancier … Binnen de Proeftuin werd een Praktijkgids uitgewerkt die bouwpartijen hierin kan begeleiden en ondersteunen.

GEEN DOEL OP ZICH

Een belangrijke kanttekening is dat circulariteit geen doel op zich is. Het is een middel om de gebruikskwaliteit van gebouwen te verhogen, de milieu-impact te verlagen en om de kosten van de hele levenscyclus van een gebouw te beperken. 

Wat alvast zeker is, is dat samenwerken, coalities en ecosystemen cruciaal zijn om de transitie te doen slagen. 

Bovendien is er nood aan normalisatie: circulair (ver)bouwen moet simpelweg de standaard worden bij elk (ver)bouwproces. In andere landen ontstaan daar al normen over, in België is dat nog niet het geval. Of ons land ook die richting uit moet, is niet duidelijk: normen kunnen immers ook een beperking vormen op innovaties. 

FINANCIËLE INSTELLINGEN

Ook in de financiële sector is nog wat ‘missionariswerk’ nodig. Aangezien de winst van circulair (ver)bouwen zich vaak op lange termijn manifesteert, moeten ook banken overtuigd worden om op lange termijn te denken. Binnen de Europese Unie wordt daarom aan regelgeving gewerkt die vastlegt wat een duurzame investering is en waar banken en bedrijven zich zullen moeten aan houden. 

BELEID

Het beleid speelt een belangrijke rol in de circulaire transitie. Enerzijds kunnen overheden de kwaliteiten en troeven van circulair (ver)bouwen in de verf zetten om zo de maatschappelijke meerwaarde aan te tonen. Anderzijds moet het beleid ook duidelijke krijtlijnen uitzetten waarbinnen bedrijven kunnen innoveren en waardoor ze ondersteund worden. Ook hier is samenwerking tussen de verschillende beleidsniveaus cruciaal. 

MENTALITEITSVERANDERING

Ook als burger moeten we op een andere manier leren kijken naar het gebouwpatrimonium. We ontwerpen en bouwen vandaag vaak nog voor één doel, dat eeuwig hetzelfde zou blijven. In de praktijk wijzigen gebouwen en hun invulling véél sneller. Een gebouw kan gedurende zijn levenscyclus meerdere functies hebben en in grote mate aanpasbaar zijn. Bij het ontwerp moet al duidelijk zijn welke componenten aan het eind van de levensduur gerecycleerd of hergebruikt kunnen worden. 

CIRCULAIRE BUSINESSMODELLEN 

Misschien wel de belangrijkste vraag is hoe circulair bouwen ook daadwerkelijk als businessmodel kan dienen voor bedrijven. Daarvoor ontwikkelde de Proeftuin een draaiboek met verschillende soorten businessmodellen die in de praktijk werden uitgetest. Hoe trekken we externe financierders aan en maken we zowel de risico’s als de opportuniteiten duidelijk? 

Belangrijk hierbij is dat dit document een momentopname is – het moet constant verbeterd en aangevuld worden met nieuwe bevindingen. 

OP NAAR DE TOEKOMST

De Proeftuin Circulair Bouwen is beëindigd, maar de transitie naar een circulaire bouwsector is dat niet, wel integendeel. 

Belangrijk is dat nu steeds meer bedrijven, opdrachtgevers, (boven)lokale besturen en gebruikers betrokken worden, zodat ze elkaar inspireren en er een sneeuwbaleffect ontstaat. 

Tegelijkertijd moet het beleid duidelijke richting geven, sensibiliseren en ondersteunen met krachtige maatregelen. 

Dankzij de bevindingen van de Proeftuin Circulair Bouwen, inclusief een sterk netwerk van pioniers en publicaties die de verschillende actoren kunnen helpen in hun praktijk, heeft de Vlaamse bouwsector alle mogelijkheden in handen om de transitie te versnellen.

Lees hier alle bevindingen van de Proeftuin Circulair Bouwen